Spandeks ipliklerin kullanım alanları ve ürüne katma değeri

Erol Türkan

Birteks Satış ve Pazarlama Müdürü

Öncelikle spandeks ipliklerin çıkış tarihini ve günümüze kadar ne şekillerde geldiğini bildiklerim doğrultusunda anlatmaya çalış­mak istiyorum.

Spandeks dediğimiz iplikleri kimyasal şekliyle adlandırmak istersek, po­liüretan elastomer lifler şeklinde geçmekte­dir. 1937 yılında Bayer tarafından bulunmuş ve sert haliyle birçok alanda deneyerek aşamalar kaydetmiştir. 1941’de lastiksi özellik kazandırılabilecek bir lif olduğu görülmüş ve 1967’lerde ise son haliyle Mobilon ismiyle ilk defa Japonya’da satışı yapılmıştır. 1977’de ise Kanebo tarafından Lubell markası adı altında devam etmiş ve isim değişikliği ya­pılarak Spantel olmuştur. Kimyasal olarak poliüretan esaslı lifler olduğundan dolayı USA tarafından spandex olarak isimlendiril­miştir. Spandeks lifler, ağırlığının % 85’i uzun zincirli sentetik polimerden meydan gelmiş, segmente poliüretandan elyaf şeklinde üre­tilmiş maddelerdir. Üretim esnasında kullanı­lan birkaç çekim yöntemi uygulanmaktadır. Dünya’daki bazı üreticilerin, üretim şekillerini şöyle sıralayabiliriz; kuru çekim, ıslak çekim, reaktif-kuru çekim, yaş-kuru çekim, eriyikten lif çekim. Spandeks ipliklerin tarihini ve üre­timi hakkında bilgiyi kısa tutmak istiyorum. Özelliklerine değinmek gerektiğini düşünü­yorum. Sonuç itibariyle ister Türkiye’e isterse Avrupa, Asya veya Amerika’da kumaş üre­timi yapan birçok firmanın spandeks kul­landığını biliyoruz. Fakat günümüzde nano teknoloji ile üretimi gerçekleşen bu ürünleri tanıyarak, üretimlerimizde ne kullandığımızı bilmemiz gerektiğini düşünüyorum.

Teknik Özellikler

A) Fiziksel Özellikler; 1- İncelik, 2- Uzunluk, 3- Parlaklık, 4- Spesifik yoğunluk, 5- Mukavemet, 6- Uzama ve esneklik, 7- Güneş ışığı ve hava­nın etkisi, 8- Statik elektriklenme, 9- Nem alma.

B) Kimyasal Özellikler; 1- Asitlerin etkisi, 2- Al­kalinlerin etkisi, 3- Ağartma maddelerinin et­kisi, 4- Boyama maddelerinin etkisi.

C) Isıl Özellikler, şeklinde sıralayabiliriz.

Merak eden okurlarımıza yukarıda saymış ol­duğum özelliklerin detaylarını açıklayabile­ceğimizi de belirtmek isterim. Fakat burada çok detaya girmek istemiyorum.

SPANDEKS İPLİKLERİN ÜRETİMDEKİ KULLANIMI VE ÖZELLİKLERİ

Spandeks iplikler genellikle belirli türlerdeki kumaşlarda ve liflerin kalınlıklarına göre kul­lanılmaktadırlar. Yani örnek verecek olursak; ağır pamuklu kumaşlarda (200gr ve üstü) 78dtex (70 denye) ve 158 dtex (140 denye); veya, hafif kumaşlarda ise 22dtex (20 denye) ve 44dtex (40 denye) şeklinde kullanılmakta­dır. Spandeks ipliklerin kullanılmasından son­ra kumaşlardaki durumunu incelemek için zamanla değişik test metotları geliştirilmiştir. Bu metotları sıralamak istiyorum; öncelikle kullanılan diğer ipliklerin özellikleri bilinmelidir (mukavemetinden tutun da neps veya tüylü­lük gibi), potluk ölçümü, sanfor (çekme) testi, kopma testi, gramaj testi, yırtılma testi gibi.

SPANDEKS İPLİKLERİN KRİTERLERİ NE OLMALIDIR?

Mikroskobik görünüş itibariyle; nispeten pü­rüzsüz ve düzgün olmalıdır. Üretim şekillerine göre değişmektedir fakat ketsileri yuvarlak olmalıdır. Yoğunlukları yine üretim şekline göre değişir. Üretim şekli dediğimiz ise daha önceden bahsettiğim gibi ıslak ve kuru çe­kim ile eriyikten çekim tipleridir. Yoğunlukları polyester ve yünden daha düşüktür. Uzunluk olarak; sonsuz filementlerden üretilebilmek­tedirler. Nerede kullanılacağına bağlı olarak kesikli yani stapel dediğimiz hale de getirile­bilirler. İncelikleri dünyada üretim sektörle­rine ve ihtiyaca göre 11dtex (10 denye) den, 2600dtex (2340 denye) ye kadar üretilmek­tedir. Parlaklık ve renk olarak değerlendire­cek olursak, renksizdirler. Fakat ihtiyaca göre CLR dediğimiz şeffaf, Semi-Dull dediğimiz yarımat, Full-Dull dediğimiz mat ve son yıl­larda üretimi oldukça artan siyah renkli elas­tanlar pazarda büyük yer kaplamaktadırlar. Elastikiyet olarak ön plana çıktıklarından en büyük özellikleri budur. %700 oranında ve hatta bu yüzdeyi de geçen uzama özellikle­rini görebiliriz. Ayrıca iyi bir rezilyans yani yay­lanmaya sahiptirler. Nem alma yüzdeleri dü­şütür. Çünkü hidrofobik yapıdadırlar ve nem alma yüzdeleri %1 ve altındadır. Yani sudan etkilenmezler. Sıcaklık olarak ise, ısıya karşı dirençleri ile de ön plana çıkarlar. 150C’de sertleşebilirler. 150C-200C arasında yumuşa­ma başlar ve 230C yi geçtikten sonra erirler. Yani son teknoloji üretimleri göz ardı ettiği­mizde 150C nin üstünde ütüleme yapmamız sakıncalı olabilmektedir. Yalnız bazı elastan iplik markaları günümüzde ısı derecelerini oldukça artırmışlar ve bu sayede üreticilere kolaylıklar sağlamışlardır.

SPANDEKS İPLİKLERİN KULLANIM ALANLARI

Son yıllarda giyim ihtiyaçlarımızda meydana gelen değişimler, kendi konfor ve zevklerimi­ze uygun hem kaliteli hem de sağlıklı ürün­ler talep etmemiz iplik üreticilerin de değişik özelliklerde iplik üretmelerine sebep olduğu­nu görüyoruz. Bu değişikliğin meydana getir­diği en özellikli ipliğin veya lifin de diyebiliriz spandeks yani elastan ipliklerdir. Hareket ka­biliyetini artırdıkları ve buruşmayı önledikle­rinden dolayı da tercih edilmektedirler. Çün­kü e lastan i plikler, ş ık g örünüm, e sneklik ve kullanım kolaylığı gibi özellikleri ile de dikkat çekmiştir. Yıldan yıla da üretim miktarı olduk­ça artan bir iplik haline gelmiştir. Araştırma­larıma göre 2003 yılında dünya genelinde üretim miktarı 250.000 ton olan elastan iplik­ler 2007 yılı sonunda 390.000 tona ulaşmış­tır. Günümüzde ise %40 oranında daha da artmıştır. Zaten bu taleplere göre piyasamız­daki gelişmelerinde ne yönde olduğunu gö­rebilirsiniz. Hyosung’un bu talebi en iyi şekil­de değerlendirip öncü olması ve aylık 1700 tonluk üretim kapasitesine sahip bir fabrika kurduğunu biliyoruz. Ayrıca Türkiye’nin ihtiya­cı olan aylık 2500 tonun geri kalan kısmı ise ithal elastan iplikler kapsamaktadır.

Elastan; genellikle mayo, streç giysiler, spor giysiler gibi esneklik gerektiren giysilerde kul­lanılır. Özellikle bayan çorapları, iç çamaşırı, tıbbi malzemeler, bazı teknik aksesuarlar elas­tanın kullanıldığı diğer alanlardır. Ayrıca do­kuma örme kumaşlarda da kullanılmaktadır.

Elastan iplikler, tekstil endüstrisinde yalın (çıplak) olarak kullanımı oldukça azdı. Fakat günümüzde ise çıplak olarak kullanım yüz­desi oldukça artmıştır. Kullanım alanlarına göre elastan ipliklerin de denye ve dtex ola­rak kalınlık dereceleri bulunduğunu biliyoruz. Daha ayrıntılı bahsedecek olursak; Kadın çorapları; 11dtex, 22dtex, 33dtex, 44dtex, 78dtex, 156dtex

Düşük gramajlı kumaşlar; 44dtex, 78dtex, 156dtex, 310dtex

Mayo; 33dtex, 44dtex, 78dtex, 156dtex

İç Çamaşır; 44dtex, 78dtex, 156dtex, 310dtex, 470dtex, 620dtex, 640dtex

Dış giyim (dokuma); 44dtex, 78dtex, 156dtex

Dış giyim (örme); 22dtex, 33dtex, 44dtex, 78dtex, 156dtex

Dar Dokuma; 470dtex, 620dtex, 940dtex, 1240dtex

Bu sektörlerin yanı sıra kaplama ve bü­küm teknikleri (covering, air-covering, core-spun gibi) ile üretilen gipe dediği­miz bir diğer özellikli ipliklerin üretimlerin­de de yoğun olarak kullanılmaktadırlar. Günümüzde özellikle 44dtex, 77dtex, 156dtex olmak üzere daha da kalın lif­lerin kullanıldığını görebilmekteyiz.

SPANDEKS İPLİKLERİN ÜRÜNE SAĞLADIĞI KATMA DEĞER

Tekstil sektöründe özellikle dış giyim üretiminde tercih edilen polyester, viskon ve elastan iplikler ile kumaş­ların albenisini daha da yükseltmek mümkün olduğunu görmekteyiz. Aynı zamanda üretici için de standart pol­yester, viskon ve elastan iplikleri ile üretilmiş bir kumaşın diğer kumaşla­ra göre katma değer daha yüksektir. Günümüzde elastan iplikler sadece giyim sektöründe değil kayak ve yü­zücü kıyafetleri, tıbbi malzemeler, otomotive kadar bir çok sektörde kul­lanılmaktadır. Bu sektörlere göre tim elastan üreticiler değişik özelliklerde ipliklerini üretmeye devam etmekte­dirler. Ama önceliği son zamanlarda üretimlerini inovasyona uyarlayan üreticiler daha fazla yol almaktadır­lar. Inovasyon dediğimiz aslında “yeni ve değişik bir şey yapmak” anlamına gelmektedir. Bu şekilde üretim yapı­sını değiştirmeyi başaran ve istikrarlı bir şekilde üretimini gerçekleştiren Creora ve Lycra markalarını görüyo­ruz. Bu sayede, çoraplarda kaçmayı önlemeleri, denim kumaşlarda kulla­nılmaya başlanmasıyla oluşan buru­şukluk ve potluğun önlenmesi, spor kıyafetlerde vücudun şeklini alarak hareket kabiliyetinin artırılmasında rol oynayarak katma değerli ürünlerin elde edilmesini sağlamaktadırlar.